Fa’u ‘e ‘Asosieti Palōfesa Toketā Malakai Koloamatangi
‘Oku hiki tohi ‘a e mōmēniti hili ‘a hono foaki ‘e Tupou I ‘a ‘etau konisitūtone ‘I he ‘aho 4 ‘o Novema 1875 ki he Falealea ‘o e ‘aho koia’. Na’ane folofola ai ‘o pehē: “Bea ko eni, koe Konisitutone eni o Toga… ‘Ofa ke togi ekimoutolu taki taha i ho mou loto ae lea ni, a ‘Toga maa Toga’”. ‘Oku mahino ko e ‘uhinga ‘a e Tu’I’ ke mo’ui ‘aki ‘e he kakai ‘a e konisitūtone. Ko e fakakaukau tatau pē na’e fatu mei ai ‘a e konisitūtone ‘o hotau ngaahi kaungā’api ‘e ni’ihi. Ko Pāpua Niukini ‘oku fakamamafa’I ‘i he’enau konisitūtone ‘a e mahu’inga ‘a honau ‘ulungāanga fakafonua’. Tatau pē mo Ha’amoa, ‘oku tuifio ‘ai ‘a e ‘ulungāanga fakafonua’ moe tui fakaKalisitiane’ ke hoko ko e makatuliki ‘o ‘enau konisitūtone. Ka to e taha atu ki he fonua mama’o atu hangē ko Kanata ko e me’a tatau pē: ‘a hono faka’apa’apa’I ‘a honau ‘ulungāanga fakafonua’, tautefito ki he kakai ne nau fuofua nofo’I ‘a Kanata’. Ko e taha ‘a e lea ongoongoa ‘a e tokotaha ‘o e kau fatu konisitūtone ‘a ‘Initia ko B.R.Ambekar na’ane pehe: “‘Oku ikai ko e konisitūtone ko ha tohi pē ‘a e kau loea, ka ko e vaka ia ‘o e mo’ui’ pea ko hono laumālie ko e laumālie ma’u pe ia ‘o e ngaahi kuonga.”
He’ikai lava ke fakasi’isi’I ‘a e mahu’inga ke fakakau ‘a hotau ‘ulungāanga fakafonua ‘I he konisitūtone’. Na’e fefiofi ‘a e ngaahi ‘elemēniti mei hotau talatukufakaholo’ mo e ngaahi tefito’i-mo’oni fakalao mo fakakonisitūtone na’e ohi mai ke fatu ‘aki ‘etau konisitūtone ‘I he 1875. ‘Oku kau ki heni ‘a hono tuku ‘a e konga ‘o e kelekele ‘I he nima ‘o e kau nōpele’ (manatu’I ko e taha ‘o e taumu’a ‘o e ngaahi kupu’I lao na’e fokotu’u ‘I Vava’u ‘I he 1839’ ko e ta’ofi ‘a e pule fakaehaua na’e fai ‘ehe hou’eiki ki he mo’ui ‘a e kakai’), neongo ‘a hono holoki honau mafai’. Ko hono tauhi ‘o e tu’unga ‘o ‘Ene ‘Afio mo hono ngaahi ‘ea moe hokohoko ki he taloni na’e ma’u ‘a e tefito’i-fakakaukau mei he taimi kimu’a ‘I he 1875 pea ko e konga ia ‘oe tala-‘oe-fonua. Neongo ko e hokohoko ki he taloni ‘I he fāmili pē ‘e taha ko e me’a fo’ou. Lahi pē mo e ngaahi fakatātā kehe. Ka na’e a’u mai ki he fakalelei fakapolitikale ‘oe 2010 na’e ho’ata mei he kakai ‘o e fonua pea tatau pe mo e vakai mei he falealea, ‘a e kei fiema’u ‘e he Tonga ke tauhi ‘a e ngaahi tu’unga ‘o e Tu’I, Hou’eiki mo e Kakai tatau ai pē pe ko e ha ‘a e fa’unga moe founga fo’ou ‘e hu’u kiai ‘ae fonua. ‘A ia ko hono fakanounou, ‘oku mahu’inga ke fakakau ‘a e ‘ulungaanga fakafonua ‘I hono ngāue’aki ‘a e konisitūtone.
Ko e fehu’I’: ‘e anga fēfē nai ha mo’ui ‘a e konisitūtone ‘a Tonga’ ‘I he faka’au ko eni ke tupulaki ‘a hono fakamali’I ‘a hotau ‘ulungāanga fakafonua moe lao fakaUēsite’?
Ko e tali ‘oku pehe ni. ‘Oku natula tatau ‘a e lahi ‘o e ngaahi konisitūtone ‘I he Uēsite (‘aē na’e ohi mei ai e konga ‘o ‘etau konisitūtone ‘I he 1875, tautefito ki Pilitānia mo ‘Amelika) ‘I he taumu’a ko hono fakangatangata ‘a e mafai ‘o e pule’anga’ mo e kau pule kae fakalahilahi ‘a e tau’atāina mo e totonu ‘a e kakai’. ‘A ia ko e ngaahi konisitūtone ‘a e ngaahi fonua ‘e ni’ihi ‘o e Uesite’ ko e ngaahi me’angāue ia ke fakatau’atāina ‘aki ‘a e kakai ‘o ha fonua ‘aki hono fakasi’isi’I e mafai ‘o e pule’anga’. ‘Ikai ke ngata pē ‘I he holoki ‘a e ngaahi mafai ke si’isi’I ange (‘I hono mamafa) ka ‘oku to e fakangatangata ‘a hono lahi (fālahi moe loloto) ke ‘oua ‘e a’u ki he ngaahi ‘ēlia ‘oku ‘uhinga pe ia ki he mo’ui-fakafo’ituitui ‘a e kakai’.
Ka ko hono ‘omai koē ‘a e konisitūtone fakaUēsite’ ke na nofo fakataha mo e ‘ulungāanga fakafonua ‘oku ‘ikai ko ha ‘ulungāanga fakaUēsite’, ‘oku faingata’a ‘a hono ngāue’i. He ko e ngaahi fakakaukau ‘o e konisitūtone fakaUēsite’ ‘oku laloni ‘aki ia ‘ae fakakaukau fakafo’ituitui ‘a ia ‘oku ‘ikai ke fu’u fenāpasi ia moe ngaahi ‘ulungāanga fakafonua ‘oku makatu’unga ‘I he nofo fakatokolahi pe nofo-‘a-kāinga ‘a Tonga ni’.
Ko e fehu’I ‘e muimui atu ai ‘oku pehe ni. Kapau leva ‘e faingata’a hono ngāue’I, ko e hā ‘a e ‘uhinga ‘oku mahu’inga ai ke fakalao’I ‘I he konisitūtone’ ‘a hotau ‘ulungāanga fakafonua’ (culture), angafai’ (custom) mo e talatukufakaholo’ (tradition)?
Ko e ngaahi ‘uhinga eni. ‘Uluaki, ‘e mate ‘a e konisitūtone ‘okapau he’ikai ke fakaivia ‘aki ‘a e mo’ui ‘a e kakai’. Ko hono to e ‘ai ke mahino ange’: ‘oku mo’ui ‘a e konisitūtone’ mei hono mo’ui ‘aki mo hono ngaue’I ‘e he kakai ‘o e fonua. Ua, ‘oku tau mo’ui ‘I Tonga ‘aki hotau ‘ulungāanga fakafonua’ ‘a ia ‘oku fakafou ‘a hono ngāue’I ‘I he anga ‘etau mo’ui ‘aki ‘I he ‘aho ki he ‘aho. Tolu, ‘oku ‘ikai ko e ‘ulungāanga fakafonua’ moe angafai’ ko ha ongo ‘elemeniti mei he kuohili pe mei ono’aho. Ko e ongo me’a eni ‘oku tau mo’ui ‘aki ‘I he taimi kotoa. Ko e me’a ke tokanga’I’ ke fakakau ‘I he konisitūtone’ ‘a e founga ke lava ai ‘e he to’utangata ‘o e kaha’u’ ke fakalelei’I ‘a e ngaahi me’a ‘oku nau fie ala kiai. Fā,‘oku hanga ‘e he konisitūtone’ ‘o teke ‘ae ‘ulungāanga fakafonua’ moe angafai’ ke to e longomo’ui ange. Ko e ‘uhinga’ he ‘oku ‘ikai ke ngata pe ‘I hono pukepuke-‘a-fufula ‘a e ongo ‘elemeniti ni ka ‘oku tokoni ‘a e konisitūtone’ ki hono pao-mo-toloaki ke na mo’ui mo fakalakalaka. Nima, ‘oku hanga ‘e he ‘ulungāanga fakafonua’ ‘I loto ‘I he konisitūtone’ ‘o tokoni’i hono fatu ha ‘ulungāanga fakapolitikale ‘oku felalave’I mo e ngaahi fa’unga kehe ‘i he sōsaieti’. Pea ‘ikai ngata ai, tupu mei he aka ‘a e ngaaahi fa’unga fakapolitikale moe fakakonisitūtone ‘I he ‘ulungāanga fakafonua’ ‘oku fafanga ta’etoetuku ai ‘a ‘etau fa’unga fakakonisitūtone, fakapolitikale mo fakapule’anga’ ke mo’ui mo ‘āfa’afa. Pea ko hono ono’, ‘e fetauhi’aki ‘a e ‘ulungāanga fakafonua’ mo e konisitūtone ‘o na malu ai ki he kaha’u’.
Kau ki’I lave nounou atu ki he ngaahi fakaanga ‘oku fakahoko ki hono fakakau ‘a e ‘ulungāanga fakafonua’, angafai’ moe talatukufakaholo’ ‘I he konisitūtone. Ko e taha e fakaanga’ ko e pehē ko e konga si’I pē ‘o e ‘ulungāanga fakafonua’ ‘oku fakakau’ ka e li’aki e toenga. Ko hono mo’oni ko e ngaahi tefito’i-fakakaukau pē ‘oku fakakau’ ka e ‘ikai ke fakakau ‘a e ngaahi me’a ‘oku ma’ama’a ange mo liliu ngofua’. Hange ko eni’: ‘e lava ke fakakau ‘a e faka’apa’apa ka e ‘ikai ke fakakau ‘a hono fakamalohi’I ke ta’ovala pe kiekie ‘a e tangata moe fefine Tonga’ (ke fakahā ai ‘a e faka’apa’apa’). Ko e fakaanga ‘e taha ko e pehē ‘oku ‘ikai ke lava ke ma’u ‘a e fakamaautotonu’ he ‘e ngāue ‘aki pe ‘a e konga ‘o e ‘ulungāanga fakafonua’, ‘o fakapalataha. ‘Oku makatu’unga eni ‘I he fakakaukau ko e me’a koē na’e hoko ‘I he ta’u ‘e 100 kuo hili ko e me’a tatau tofu pē ‘e toe hoko ‘I he ta’u ‘e 100 ka hoko mai’. Manatu’I ko e ‘ulungāanga fakafonua’ ko e me’a ia ‘oku mo’ui pea ‘oku feliuliuaki ‘o malava ke fononga moe taimi. ‘Oku ‘ikai ke tu’uma’u.
Ke aofangatuku ‘ae fakalangatalanoa ko eni ‘aki ‘ae fakakaukau ko ena. ‘E si’isi’I ange ‘a e palopalema ‘e tupu mei hono fakalao’I ‘a e ‘ulungāanga fakafonua’ ‘I he ngaahi palopalema ‘e tupu mei hono fakamavahevahe’I ‘o e ‘ulungāanga fakafonua’ mo e konisitūtone. ‘I he tupu mei he liliu ta’etuku ‘a e ‘ulungāanga fakafonua’, angafai’, talatukufakaholo’ mo e konisitūtone ‘e ‘I ai ma’u pē ‘a e faingamālie ke fakafehokotaki ai kinautolu pea ko e napangapangamalie’anga ia ‘o ‘etau nofo.
Mei he Kaniva: Ko e fakakaukau ‘oku hā ‘i he ‘ātikolo ko eni, ‘oku ‘a e tokotaha pe ia na’a’ ne fa’u, pea ‘oku ‘ikai ke ne fakafofonga’i ‘e ia ha fakakaukau ‘a e Kaniva Tonga
