Kuo tautea ‘e he Tu’i Fakamaau Lahi ‘a Tonga he Falaite 16, ke ngaue popula ha toko tolu ne nau fengaueaki ki hano ta ‘o pekia ‘a ha ki’i ta’ahine ta’u 14 ko Malia Pelenatita Kolo.
Na’e tautea ‘a e fa’e ‘a e pekia, Fifita ‘Ofa, 37, ke ngaue popula ki he ta’u ‘e 13, ne toe tautea’i mo e fa’etangata ‘a e pekia ko Tomasi ‘Ofa ke ngaue popula ki he ta’u ‘e hiva pea tautea’i mo e fa’e ‘a e pekia ‘i he fono ke ne ngaue popula ki he ta’u ‘e 2.
Na’e tali halaia kotoa ‘a e kau faka’iloa ki honau faka’ilo ne fakahoko ‘e he kau polisi ‘i ‘Aokosi 2013.
Na’e tautea’i ‘a Fifita ‘Ofa mo Tomasi ‘Ofa ki he tamate tangata kae tautea’i ‘a Touhuni, 43, ki hono tokoni’i ke fai ha hia.
Na’e pehe ‘e he Fakamaau Lahi Charles Cato, ko e tautea ‘eni ‘o e toko tolu ni hili ha ngaahi ta na’e fai ki he sino ‘o e pekia ‘o ne iku malolo ai ‘i ‘Aokosi ‘aho 16, 2013 ‘i he Fale Mahaki Vaiola.
Na’e mahino ‘i he fakamatala ki he fakamaau’anga ne ‘osi takitaha ma’ana ‘a e fa’e mo e tamai ‘a e pekia ka ne ‘i ai ‘ena fanau ‘e toko fa pea ko e si’i taha ai ‘a Malia.
Nae toe ma’u hoa ‘a Fifita ‘Ofa ia ‘o ‘i ai ‘a ‘ene fanau ‘e toko 10 kehe pea ‘i he taimi tatau ne ‘i ai ‘a e hoa ‘o e tamai ‘a Malia ‘a ia ko Moala Toumohuni ia.
Ko e pekia ko ha mahanga pea na’e lahi tauhi pe kinaua ‘e he’ena tamai ‘a ia ‘oku lolotonga ngaue popula foki mo ia ia.
‘I he 2013 ne hiki hake leva ‘a Malia mo hono mahanga ‘o nofo mo ‘ena fa’e ‘i Kolonga.
Na’e fakamahino ‘i he fakamaau’anga foki ko Fifita ne ‘osi ‘i ai ‘a hono lekooti faihia kihe ta ngaohikovi’i ‘ene fanau ‘i he 2009 ‘a ia na’e kau ai ha hele. Na’e tautea ai ia ‘e he fakamaau polisi ke ngaue popula mahina ‘e 12.
‘I he ‘aho 7 ‘o ‘Aokosi 2013 na’e puli ai ‘a Malia mei honau ‘api pea ‘i he ngaahi fakamatala ne ‘ohake ‘i he fakamaau’anga na’e pehe ai ne taimi taha ‘ene mavahe mo ha kaiha’asi ‘o ha seniti ‘i honau ‘api.
‘I he ‘aho 10 ‘o ‘Aokosi ne kilofi ai ‘e ha tokotaha oku tuonga’ane ‘aki pe ‘e Malia mo hono uaifi ia ‘i ha fea i kolo. Ne nau fetu’utaki ai mo Mohulamu mo Fifita ‘o fakaha atu ko ‘eni kuo ma’u ‘a Malia.
Na’e ‘ave ai ‘a e kaunanga ni ki ‘Umusi pea a’u hake ki ai ‘a Fifita ‘o ta tavale’aki ha fu’u siale mohe ‘a ia ‘oku pehe ne fe’unga mo ha houa e ua ‘a e ta ko eni pea a’u o motuua ‘a e fu’u va’akau.
Na’e toe ‘ave ai heni ‘a e pekia ki Veitongo ‘o hoko atu hono taa ‘e Tomasi aki ha housi vai mo ha hamala ‘o toki tuku pe he fanoa ‘a e toto he loulouhi’i nima ‘o e Malia.
Na’e ‘ave leva mei ai a Malia ki Kolonga pea na’e ‘ikai toe lava ke ne tu’u kae tokoto pe. Nae fakataipa ai pe ia ‘o li’aki ai ka ne toki ‘ave ki Fale Mahaki ‘i Aokosi ‘aho 15 ‘o ne pekia ai ‘i he ‘aho 16.
Tautea
Na’e pehe ‘e he fakamaau na’e to tu’a ‘a e fakamamahi na’e fai ea ko e tautea kuo ne hilifaki ‘oku taumu’a ke malu’i ‘a e fanau.
Kuo ne tautea ai ‘a Fifita ki he ngaue popula ta’u ‘e 13. Ka i he ta’u ‘e ua fakamuimui ‘e tautea malu’i angalelei ai ia i ha toe ta’u ‘e tolu ‘i he makatu’unga ko e pau ke ne fakahaohao ke ‘oua na’a ne toe fai ha hia ‘e lava tautea ai ia ke ne ngaue popula ‘i he loloa o e vaha’a taimi kuo tautea malu’i anga lelei ai ia.
Pehe ‘e he fakamaau foki oku tautea toloi malu’i angalelei ‘a e ta’u ‘e ua fakamuimui ‘o Fifita tu’unga pe ‘i he’ene ‘uluaki tali halaia, tokoni ki he kau polisi ‘i he fakatotolo na’e fai pea ‘asi meiate ia ‘a ‘ene loto fakatomala.
‘I he taimi ka ‘ataa ai ki tu’a mei ‘api opula te ne fakaongoongo ai ‘i ha toe ta’u ‘e ua ki ha taha supavaisa ‘a ia te ne tu’utu’uni’i ‘a e feitu’u ke ne nofo ai pea ‘e ‘ikai foki ngofua ke ne tokanga’i ha fanau ta’e ‘i ai ha supavaisa lolotonga taimi ngaue fakaongoongo ko ‘eni. Kuopau foki ke ako a Fifita ki he ngaahi koosi ‘o e matu’uekina ‘o e ‘ita pe anger management pea mo hono ngaohi kovia ‘o e fanau ‘o hoko ia ko e konga ‘ene ngaue fakaongoongo ki he supavaisa.
Ko e tautea ngaue popula ta’u ‘e ua ‘o Toumohuni ne fakafoki ia ‘e he fakamaau ke kamata mei he ‘aho pe ko e ‘i he 2013 na’e fakahu ai ia ‘e he kau polisi. Ko e ta’u ‘e taha fakamuimui ‘o ‘ene ngaue ‘e toloi malu’i angalelei ai ia ki tu’a hili ia ‘a hono tali lelei ‘ene mu’aki tali halaia, ‘ikai hano lekooti faihia ki mu’a, ‘asi ‘a ‘ene ongo’i fakatomala pea ‘oku ‘i ai foki ‘ene fanau.
Ko hono toloi malu’i angalelei ia ki tu’a ‘oku fakatefito ‘i ha ‘ikai ke ne toe fai ha hia ‘e ala tautea ai ia ke ngaue popula ki he ta’u ‘e ua. ‘E fakaongoongo ‘i he fo’i vaa’i taimi ko ‘eni ‘o e ta’u ‘e ua ki ha supavaisa pea te ne ako foki ki ha koosi a hono makapukepuke ia ‘o ka ‘ita pehe ki hono ngaohi kovia ‘o e fanau pea ‘e tokanga’i kotoa pe ‘eni ‘e heene supavaisa.
Neongo na’e ‘ikai ke mamafa tatau e hia ne fakahoko ‘e Toumohuni mo e ongo ‘Ofa, ka ne pehe ‘e he fakamaau na’e hala ‘ata ke ne ta’ofi atu ‘a Fifita hono ta pehe’i ‘o Malia pea ‘i he taimi foki ia ‘e taha ne lele ai ‘a Malia ia kae toe puke mai ia ‘e Toumohuni ‘o hoko atu hono taa.
Ko e ngaahi makafokafo fakatatau ki he lipooti ‘a e patolosisi mei he fale mahaki na’e ‘asi i he sino ‘o Malia ‘a e volu mo e lavelavea, mafahifahi ki he hui ‘o hono ongo uma pehe ki he hui he kauva’e mata’u. Na’e ‘asi foki ‘a e mahae he kakano ‘o e fo’i tuhu to’ohema ‘o e pekia ‘a ia na’e mahino ai ko e tupu ‘eni mei he feinga ‘a e pekia ke pale’i ‘a e ngaahi hapo ne fai ange kiate ia. Ko e ngaahi avea ‘eni ‘oku fenapasi ia mo ha ta ne fai’aki ha hamala, housi vai mo ha mea fefeka.
Ne fakamamafa’i foki ‘e he fakamaau ko e tautea ko ‘eni kuo hilifaki ‘oku kau ‘a e feinga ke ta’ofi ha taha ‘e toe fou mai ‘i he fa’ahinga to’onga fakamamahi ko ‘eni. Na’a ne pehe foki ‘oku ‘i ai ‘a e ma’uhala ‘o pehe ko e taa ko e ‘ulungaanga faka-Tonga ki hono faka’ulunganga’i ‘o e fanau ka ‘oku hala ia. Na’e pehe ‘e he fakamaau oku tonu ‘a e talatalaaki Semisi Latui ko e fa’ahinga to’onga fakamamahi ia ko ‘eni ‘oku ‘ikai ke tali ia pea ‘oku ‘ikai pe ko ha konga ia ‘o e ‘ulungaanga faka-Tonga
Ko Peau Pifeleti na’e fakafofonga lao ma’a Fifita mo Tomasi ea na’a ne lave ki he anga hono ohake e mo’ui ‘a e tuonga’ane mo e tuofefine ni ‘a ia na’e kaunga lahi ia ki he to’onga ‘ita ko ‘eni ne hoko. Na’a ne fale’i kinaua ke na tali halaia pea ne na fengaue’aki lelei foki mo e kau polisi ‘i he lele ‘a e fakatotolo. Na’a ne kole ai ha meesi ‘o ha tautea ‘e fai. Ko ‘Ofa Pouono ne loea ma’a Touhuni pea na’a ne fakaha pe na’e ‘ikai ha fu’u kaunga ia ‘ene kalaieni ki he mea ne hoko neongo ‘oku ne tali pe na’a ne ‘i ai tonu pea ‘ikai ke ne tokoni ke ta’ofi ‘a e ta na’e fai.
