Kuo fakamahino e he tangata taukei tu’uaki pule fakatemokalati loloa taha ‘a Tonga, ‘Akilisi Pohiva ko ‘ene fili faka-Fale Alea faka’osi pe ‘a e fili ko ‘eni.
Kapau ‘e toe fili’i ia pea e hoko ‘a e teemi faka-Fale Alea ko 'eni ko ha ngatanga ia ‘o e ta’u ‘e 30 ‘o e to'o fatongia fakapolitikale kuo laau ta’u mai hono tu’uaki ‘e he taukei fakapolitikale ni.
Na’e tuku mai ai ‘e ‘Akilisi ‘ene popoaki talamonu ki hono kau poupou fakatemokalati he uike ni mo ha’ane fakamonu’ia’i ‘a e fili ko ‘eni ‘oku nofo’aki tali ki ai ‘a Tonga.
‘Oku faka’amu foki ‘a e kau poupou ‘o ‘Akilisi ke ne hoko ko e palemia hoko ia ‘a Tonga, ko ha fo’i faka’anaua ia ‘oku tui e tokolahi ko ha makamaile mahu’inga fau ke ne maaka’i ‘a ene tuiaki fakapolitikale.
Ko e fili ko ‘eni ‘i Novema ko e lava ia ‘o e ta’u faka-Fale Alea ‘e hiva talu mei he 1987 e fakafofonga Fale Alea ‘a ‘Akilisi i ha ta’u hohoko ‘e 28.
Na’e toki tataki ni e tokanga ‘a e kakai ki he taki ‘o e Paati Temokalati ‘a Tonga hili ia hono faka’ikai’i e hono tokoni mo ‘ene sekelitali ‘a e lisi kanititeiti ne ne fakangofua ke lau ko e lisi ia ‘ene paati o pehe ko hono fili ‘o e kau kanititeiti ko ia na’e aafe pea ‘ikai fea.
Na’e pehe ‘e Pohiva ko e fekehekehe’aki ‘iate ia mo ‘ene kau memipa paati ‘oku ‘ikai fo’ou kiate ia he kuo ne foua mai ‘a e ngaahi alea lalahi pehe he to’u fili ‘e hiva ko eni kuo situ’a.
‘I he kuohili na’e fokotu’u atu pe ‘e ‘Akilisi ki hono kau poupou ke fili mai ‘a e kau kanititeiti mahino oku ne tui te nau tokoni kiate ia ‘i Fale Alea ki hono teke a e founga fakatemokalati.
Ko e kau fakafofonga Fale Alea ‘eni nae kau ai ‘a loea Laki Niu, Viliami Fukofuka ko e talekita ako ki mu’a ka ko e fuofua etita foki ia ‘o e nusipepa Kele’a ‘a ‘Akilisi pea pehe ki he sekelitali ki mu’a ‘a e fale pa’anga ko ‘Uhilamoelangi Liava’a.
Neongo ia na’e kamata ke mapuna ha alea lahi ‘i he va ‘o Pohiva mo hono kaunga Fale Alea ko ‘eni ‘o a’u ki he tu’unga na’e ui ‘a Pohiva ki hono kau poupou ke tuku ‘a Niu mo Liava’a ki tu’a mei Fale Alea.
Na’e hao ‘a Fukofuka ‘o ‘ikai to mei Fale Alea hili hono talaki ‘e Akilisi ki hono kau poupou ‘oku ‘ikai ke ne toe fie ngaue fakataha mo ia ka na’e malo pe hao ‘a Fukofuka ‘i he fili ko ia. Na’e fakaha ai pe ‘e Fukofuka ‘e ‘ikai toe fili ia ‘i he fili Fale Alea hoko.
Kuo pehe ai ‘e he kau tangata ko e ‘oku nau ‘analaiso ‘a e ngaahi fakamatala peheni na’e ha mahino ‘a e mafi ‘o ‘Akilisi ‘i he taimi ne li ai ki tu’a ‘e hono kau poupou ‘a hono kaunga fakafofonga ‘oku toe tu’u fehangahangai ia mo ia.
‘I he uike ni kuo fai e ‘Akilisi ha lea poupou ki hono kau memipa paati. Na’a ne pehe kuo fele ‘a poto i Tonga pea tuva mo e ngaahi palani fakalakalaka faka’ekonomika lelei kuo ‘osi maau ka ‘oku fiema’u ‘e he fonua ha kakai ‘oku ‘i ai ha’anau fa’ahinga loto mateaki fakapolitikale mo mateaki’i ‘a Tonga ke nau fakahoko.
Na’e fakaha ‘e Isileli Pulu ko e taha poupou fakatemokalati fuoloa ia ‘o ‘Akilisi ki he ongoongo ‘a e Kaniva ‘oku ha fo’ou ki he tokolahi ‘a e fetokehekehe’aki ‘iate ia mo ‘Akilisi koe’uhi pe ko hono toki lele’i peheni ‘eni ‘e he mitia.
Pehe ‘e Pulu ‘oku angamaheni pe ia ke hoko ha alea fakangaue pea ko ia ‘a e tokotaha ‘oku ne fa’a fakafepaki’i malohi ‘a ‘Akilisi ‘i ha ngaahi kaveinga ‘oku kikihi’i ‘i he paati ka ko ‘ene ‘osi pe ko ‘ene ‘osi pea na hu ki tu’a ‘oku hange pe ia na’e ‘ikai hoko ha me’a.
Na’e pehe ‘e Pulu na’e fakataha ‘a e paati ‘i he konga ki mu’a ‘o e mahina ni pea na’e fakapapau’i ai ‘e he kau memipa kia Pohiva te nau tu’u fakataha ke poupou kiate ia ‘i he kemipeini ko ‘eni mo fakapapau’i ko ia ‘a e palemia hoko.
Na’a ne toe pehe ‘oku ‘ikai ko ha taha mo’ui ngalo ia he na’e ‘ikai ke ne mei Fale Alea he 2002 ka ne ta’unga ‘a ‘Akilisi.
Pehe e Pulu na’e ‘oange hono lakanga minisita ‘i he pule’anga ‘o Tu’ivakanoo ‘i he 2010. Ka na’a ne fakafisi ‘i he 2012 mei he lakanga ko ia ki mu’a ‘i he fili-‘ikai-falala’anga ‘o e lakanga palemia ‘i he mahina Novema ka ne foki hake ke vouti ma’a ‘Akilisi ke ne a’u ki he lakanga palemia.
Ko e fili-‘ikai-falala’anga ni foki na’e toe ikuna pe ia ‘e Tu’ivakano koe’uhi ko ha toe heke taha e kau memipa o e paati temokalati ‘o ne fakatokolahi ‘e ia e fa’ahi ‘a e pule’anga.
Kuo fakaha foki ‘e Pohiva ene piki pe ki he lisi kanititeiti ne ne fakamafai’i he uike kuo ‘osi ‘a ia na’e fili’i ‘e ha komiti fili. Ko e lisi ko ‘eni ‘oku fili’i pe ai ‘a Pulu ko e kanititeiti ia ‘a e paati ma’a Tongatapu 4 ka ‘oku fakatooki ai ‘a Dr Sitiveni Halapua ‘o Tongatapu 3, Sione Havea Taione ‘o Tongatapu 8, Semisi Tapueluelu ‘o Tongatapu 10 pea pehe foki ki he fakafofonga ‘Eua, Sunia Fili.
‘I ha’ane lea he uike ni ki hono kaunga paati na’e pehe ‘e Pohiva ko e loto ‘o e kakai ‘a e makatu’unga ‘o e pule fakatemokalati.
Ko ho loto ‘oku ou kumi ki ai pea ko ho loto ‘oku fiema’u ‘e he kakai hange tofu ko etau kumi ki honau loto ‘i he fili ko ‘eni ko e lau ia ‘a ‘Akilisi ki he Kele’a.
Na’e fakaha ‘e ha taukei faiongoongo Tonga ‘i Nu’u Sila ko Sefita Hao’uli ‘i ha tokiumeni ne toki pulusi ‘e Dr Teena Brown Pulu ka ne ‘ikai ‘a e ngaahi feilaulau fakapolitikale ‘a ‘Akilisi ‘oku kei taau mama’o e hala ‘oku fononga atu ai ‘a Tonga ki he founga pule fakatemokalati.
Pehe ‘e Hao’uli ko ‘Akilisi ‘a e tokotaha ngaue fakapolitikale ivi malohi taha ‘a Tonga ka ne ‘ikai ke ne ngaue hala’aki ia.
Pehe ‘e Hao’uli foki ko e taimi ko e ne ‘eke ange ai ‘e he kakai ki ai pe ko e ha e mea ‘a ‘Akilisi kuo fai ki he politiki ‘a Tonga pea ‘i he’ene lau ka ne ‘ikai e tou’anga ‘a Akilisi ‘i he ta’u ‘e 28 ko ‘eni ‘i he’ene mo’ui fakapolitikale, kuo te’eki liliu ‘a Tonga ke tali fakalukufua e mo’oni ko hono fokotu’utu’u fakatemokalati ‘o e mafai ko e founga fe’unga taha ia ki hano pule’i e fonua.
Ko e taha e ngaahi fili fakatu’utamaki taha ‘o ‘Akilisi ‘i he ta’u ‘e 10 kuohili ko Kalafi Moala pea ko e papilisa foki ia ‘o e Lali Media Network ka kuo ne fakaha ‘a ‘ene poupou kia ‘Akilisi ‘i he fili ko ‘eni.
Na’e hiki e Dr Pulu ‘a e fakamatala ‘a Kalafi ‘o ne pehe kuo loto ke ne tokoni’i ‘a ‘Akilisi Pohiva ‘i he fili ko ‘eni. Pehe ‘e Kalafi foki ‘oku ne ‘ilo pe e ‘ikai toe fie lea ange kiate ia ha ni’ihi ‘o hono ngaahi maheni ka kuo ne tukupa ke tu’u fakataha mo ‘Akilisi. Na’a ne toe pehe ‘i Tonga ko e kakai angamaheni mo masiva ‘a e kau poupou ‘o ‘Akilisi. Na’a ne toe pehe ko e kau ngaue fakapule’anga e lava pe oku nau poupou kia ‘Akilisi ka ‘oku nau fai fakalongolongo pe.