Ko e peesi ʻeni kuo vaheʻi maʻa e kau kanititeiti fili ki Vavaʻu 16. Fetuʻutaki mai ki he Kanivá ki hono foungá. Ko e ngaahi fakakaukau kotoa ʻi he peesí ni mo hono fakaleá ʻoku ʻa e toko taha kanititeití ʻataʻatā pe ia.
Ko Vava’u ‘oku kau ia he ngaahi vahe fonua ‘i mamani ‘oku ‘iloa hono ngaue’aki he kau fa’u hisitolia ‘a e lea ko ia koe “LAHI” hange ko Pilitania Lahi pea mo Vava’u Lahi.
Pea ‘oku mahino ‘aupito pe ‘a Pilitania Lahi ko ha ki’i fonua si’isi’i, ka na’a ne taki ‘i mamani he poto taukei mo e to’a ‘i he Tautahi. Pea mafola atu hono malohi ‘i he tapa kotoa ‘o mamani hange ko ia ‘oku ha ‘i he ngaahi fonua kominiuele. Ka na’e fakakau atu he kau fa’u hisitolia ‘a e ki’i fonua si’isi’i he pasifiki ko Vava’u hono hingoa.
Pea koe ngaahi me’a fakaofo kotoa pe ki he ‘Otu Motu Anga’ofa na’e hoko ia ‘i Vava’u pea ‘uhinga ai ‘e ne fe’unga ke ‘asi ko Vava’u Lahi.
Ko e Tautahi ‘a Vava’u Lahi na’e me’a ngaue’aki He’e ‘Uluaki Fa ke fakatahataha’i’aki ‘a Tonga. Fa’u ‘a e Lao 1839, Konisitutone 1875, Fakaava Falealea, pea ko hono tumu’aki ko hono tuku ‘a Tonga ‘o ‘ikai ki ha fonua muli ke ne malu’i ‘a Tonga, ka ki he To’ukupu Mafimafi ‘o Sihova Ke ne Taki mo Malu’i ‘a Tonga.
Pea hoko ai moe mana ko ia na’e to ‘i Selusalema, koe Hifo ‘a e Laumalie Ma’oni’oni ki he Lolo ‘a Halaevalu. Ke sila’i’aki ‘a e tuku fonua ‘a e ‘Uluaki Fa Tama Tu’i Siaosi Tupou I.
Pea na’e hoko kotoa ‘a e ngaahi ngaue fakaofo kuo u lave ki ai ‘i Vava’u Lahi. Pea ta koe Lolo pe ‘oku ne fakauoua’i ‘a Pilitania Lahi.
‘Oku ‘oatu ‘a e ‘ofa ‘a e motu’a tu’a ni ki he fofonga kotoa pe ‘i he Lolo ‘a Halaevalu pea ‘e ‘ikai ketau ofo ‘i he lau ‘a e hisitolia. He ko e tafenga monu kotoa pe ‘i Tonga na’e tafe mai ia mei he Lolo ‘a Halaevalu.
Vava’u Lahi ko hota ‘aho eni ke ta toe fakafoki ‘a Tonga ki he kamata’anga kae tonu ‘a e maa’imoa ‘a e Tama Tu’i he na’a ne visione mo langi mama’o ki ha Tonga faka’ofo’ofa mo mohu tapuaki, ‘o ‘ikai mei ha fonua hau ‘i mamani. Ka mei he ‘Alo’ofa ‘ata’ata pe ‘a e ‘Otua. (Ko e ‘Otua mo Tonga ko ia pe hoku Tofi’a.)
Vava’u Lahi tu’u ke ma’u pea piki ke ‘oua na’a to e homo he kuo matangi fakatetee hotau vaka taumu’a ki Tonga’eiki, ‘o ‘ikai ko ha kumi ke ongoongoa pe ha mo’ui siokita. Ka ko e falala mo’oni ki he Huafa Ma’oni’oni ‘o Sihova pea mo ‘Ene Kelesi, kae lava ke toe fakaava mai matapa ‘o e langi ke hokohoko atu aipe hono manakoa’i ‘a Tonga he’e tangata moe ‘Otua fakatou’osi.
Vava’u Lahi ‘oku ‘Afio’i ‘E he ‘Otua ‘a e lahi faufaua ‘eku ‘ofa ki hoku kakai. He ko e Lolo pe te ne ongo’i mo’oni ‘a e kainga mei he Fatafata Mafana. He koe fanautama au mei he Lolo ‘a Halaevalu pea pehe ki he’eku tamai moe fa’e fakatou’osi. (Hufanga he fakatapu.)
Pea kuo u mateuteu ke fakahoko ho’omou fekau ‘o fakatatau mo Hono Finangalo ‘i he Faitotonu, Feilaulau, Faka’apa’apa, Tauhi Lao ‘o e Fonua, Ngaue Malohi, Pea ha’iha’i ngaahi lelei kotoa ‘o faka Falala Ma’u pe ki he ‘Otua. He ko IA pe ‘oku ne puleaoniu ki he foaki mai ngaaahi tapuaki ki hotau ki’i fonua ‘o fakatatau mo ‘etau mo’ui angatonu mo faitotonu ki hotau kainga ‘o kamata pe mei ‘api he famili, fonua, pea moe siasi foki.
‘Oku ou tui mo’oni kuo mahino ki he Lolo ‘a Halaevalu ‘a e Tanupou ‘o Tonga na’e fakahoko ‘i Vava’u Lahi pea ‘oku fiema’u ke fai ha tokoni mei he Lolo ki hono fakalelei’i ‘o Tonga ke hoa mo e finangalo ‘o e ‘Otua. Pea koe fili ‘a Vava’u 16 te ne fakama’opo’opo ‘a e Falealea ‘o Tonga ke tuha moe Tukufonua na’e fakahoko ‘i Pouono.
‘Oku ou fie faka’osi’aki ‘a e fakahoha’a ni ‘a e loto Faka’apa’apa moe Tu’a ‘Ofa atu ki he Tama Tu’i Tupou VI pea mo e Ta’ahine Kuini Nanasipau’u Tuku’aho moe Fale ‘o Ha’a Moheofo, ki he Ta’ahine Kuini Fehuhu Halaevalu Mata’aho, Ta’ahine Pilinisesi Pule Salote Mafile’o Pilolevu Tuita, moe Hou’eiki kotoa fonua mo Ha’a Matapule, kau Takilotu, pea ki he Tonga kotoa pe ‘i he ‘Otu Motu Anga’ofa mo muli na foki ‘oku a’u atu ki ai ‘a e fakahoha’a tu’a ni.
Te u fakahoko hoku leleitaha ‘i he ‘ilopau ‘oku Taki ‘a Sihova he langa ngaue ‘oku ou pole ki ai ke fakahoko ki he Lolo ‘a Halaevalu, ‘o ‘ikai ha fie lavame’a mo ha tangi ke ongoongoa.
Ka koe ongo ‘oku mahuhuhuhu ‘i loto ma’u pe koe ‘ofa ki he fonua mo e kakai ‘o e ‘Otu Tonga. Pea ketau fakaofi ma’u pe ki he tafa’aki ‘o e faitotonu katau ma’u ha nofo melino mo fe’ofo’ofa ni ‘o laui kuonga pea ta’engata.
Tu’a ‘ofa atu,
Ipeni Siale. Kanititeiti Vava’u 16