Kuo ma’ave’ave ‘eni hono sea holo he mītia fakasōsiale’ ‘e hotau kakai’ he uike’ ni ha ngaahi fakamatala hala mo ‘ikai mo’oni pehē tokua ‘oku lava ke puke ha ni’ihi he ivi ‘uhila kuo fa’u’aki ‘a e tekinolosia fetu’utaki ‘ikai fakafou ‘i ha uaea (wireless telecommunication technologies.)
Kuo hope atu e fakamatala ni he mītia fakasōsiale’ ‘o pehē tokua ‘oku lava e vailasi kolona’ ‘o mofele mei he ngaahi tekinolosia 5G. ‘Oku toe ‘i ai mo e fakamatala hala ‘o pehē ko e Koviti-19 ne fa’u ‘i ha leepti ‘i ‘Iuhani, Siaina ‘o taumu’a ko e me’atau fakapaiolosia. ‘Oku ‘ikai ha fakamo’oni ki ai pea ne ‘osi fakahū ki he White House ‘a ‘Amelika ha lipooti ko e fakatotolo ‘a e CIA ki he tupu’anga mo e mofele ‘a e mahaki’ ni pea na’e mahino ai ngali ko ‘ene mofele ‘ana mei he monumanu ‘e ua ko e peka mo e pengikolini ‘i ‘Iuhani, Siaina.
Ko e ongoongo ko ‘eni, ko e to’oto’o pe mei he ngaahi fakamatala ‘a e ngaahi kautaha ongongo BBC, Aljazeera mo e CNN ke tokoni ki hotau kakai ‘oku manako laukonga fakaTonga’. Ko kinautolu manako lau ongoongo ‘i he lea ‘Ingilisi ‘oku tuva ‘ānoa e ngaahi fakamatala ko ‘eni he neti ma’a kimoutolu ke mou laulau ai.
‘I he ‘ātikolo’ ni te ke lau ai kau ki he:
- Fakahalaki fakasaienisi pehē ‘oku fakatupu ‘e he 5G ‘a e Koviti-19 tu’unga he’ene uesia e ‘ōkani malu’i ‘o e tangata’
- Ko e hā ‘a e 5G
- Ko ‘Iulani ‘oku te’eki fokotu’u ha 5G ia ai ka ko e fonua ia kuo tō lahi ai ‘a e Koviti-19
Ko e ha ‘a e 5G?
Ko hono fakalea ‘e taha’ ko e 5 Generation pe ko e to’u ‘eni hono 5 ‘o e tekinolosia fetu’utaki ‘ikai fakafou ‘i ha uaea’ hangē ko e telefoni to’oto’o. ‘A ia ko e to’u fakamuimui taha ‘eni kuo a’usia ‘e he māmani ‘o e tekinolosia’ pea ‘i he ‘uhinga ko ia’ ‘oku mahino ko e lelei taha ia fakatekinolosia kuo a’usia ‘e he to’utangata ‘o e ‘aho ni’. Vave ange, faingofua ange, mālohi pea toe mohume’a ange ‘a hono fa’unga’.Te tau to’o mai pe heni ha ni’hi ‘o e ngaahi tali kuo pulusi ‘e ha ngaahi kautaha ‘iloa ‘i māmani kau ki he tukuaki’i’ ni.
Kuo ui ‘e ha ngaahi kautaha ongoongo fakamāmani lahi’ a e fo’i tukuaki’i hala ko ‘eni’ ko e conspiracy theory pe ko e tui ‘oku ‘i ai ‘a e kaunga ‘a e 5G ki ha me’a ‘oku hoko hangē ko e Koviti-19 ka ‘oku ‘ikai lava fakamo’oni’i ‘a ‘ena fehokotaki’.
‘I he ‘aho ni, ne tuku ange mai ai ‘e he kautaha ongoongo fakamāmani lahi ko ia ko e Aljazeera ‘a ‘enau fakamaama ki he tukuaki’i hala ko ‘eni.
Ne nau pehē ne fakalalahi hono tufaki holo e tui ko ‘eni ‘e he kakai ‘iloa ‘o hangē ko e tokotaha ‘eti faiva ko ia ko Woody Harrelson, ‘oku lau miliona hono kau muimui’ he mitia fakasōsiale’. Taimi tatau, ne toe ma’ave’ave pe mo e fakakaukau ‘a ha kau fakatotolo fakaako ‘o pehē ko e fa’ahinga tui fakamahamahalo ko ‘eni’ ko hano keimipeini’i ‘o ha fakamatala ta’emo’oni mo takihala mo taumu’a tu’uaki.
Pehē ‘e he tokotaha fakatotolo ko Marc Owen Jones mei he ‘univēsiti ‘o Hamad bin Khalifa ‘i Qatar ki he Aljazeera, toko taha ‘eni ‘oku mataotao makehe ‘i he ‘ilo ki he ngaahi fakamatala taki hala mo ‘ikai mo’oni ‘oku fai he ‘initaneti’ na’a’ ne ‘analaiso ‘e ia ‘a e fo’i fakamatala ‘e 22,000 ki mui’ ni he Tuita’ ‘oku ‘asi ai ‘a e 5G mo e kolona’. Na’a’ ne ‘ilo ai ko e lahi taha ‘o e ngaahi ‘akauni ko ‘eni’ ko e ha’u mei he ngaahi ‘ekitivitī ta’emalava ke fakamo’oni’i. Na’a’ ne pehē ‘oku mālohi ‘aupito ‘a e mahino mai ko e ngaahi fakamatala ko ‘eni’ ko e ha’u mei he tufaki’anga fakamatala ta’emo’oni.
Faka’ikai’i pule’anga Pilitania’ e fakamahalo’ ni
‘I he uike kuo ‘osi’ na’e vela ai ha taua ki he telefoni to’oto’o ‘i Pamingihami, Pilitānia. Ne oma ‘aupito ‘a hono tukuaki’i ne ‘i ai ‘ene fekau’aki mo e Koviti-19 ‘e ha ni’ihi ‘i he Feisipuka’, Tuita’ mo e ‘Iūtiupi’. Ka ne oma ‘aupito ‘a e tali ki heni ‘a e taha kau minisitā kapineti ‘a e fonua’ ko Michael Gove ‘o ne pehē ko e fo’i laulaunoa fakatu’utāmaki ‘a e fakamatala hala ko ia’. Toe ta’ota’o atu mo e lau ‘e taha mei he Department for Digital, Culture, Media and Sport he BBC ai pē ‘o pehē ‘oku hala mo ha fakamo’oni ‘e taha na’e ‘i ai ha’ana fekau’aki ‘a e 5G mo e vailasi kolona’ pea ‘oku fakatu’utāmaki ‘aupito ‘a e fa’ahinga tui tu’umaumau mo telelouniu ko ‘eni’.
‘I he māhina Fepueli ne hili pe mafola holo ‘a e fo’i telelouniu ko ‘eni ne tuku mai ai ‘e he BBC ‘enau ongongo ‘o ‘ulu’i tohi’aki ‘a e fakalea ‘o pehē – Oma e mafola ‘a e ongoongo fa’u’aki e fakamatala ta’emo’oni (Fake news is spreading fast.)
Ko e ta’au ‘o e 5G ‘e malava ai ke liliu e anga ‘e tō’onga mo’ui lahi ‘a e kakai mo e me’a kuo nau angaheni ki ai. Ko e aake ‘i hotau kuonga’ ni ‘a e netiueka’ ni ‘e malava ke fa’u ai ‘a e ngaahi motokā ‘oku ‘ikai toe fiema’u ha tangata ia ke faka’uli, pule’i atu pe ia mei ha feitu’u e halafononga ke lele holo ai’, fakahoko e ngaahi tafa ‘e ‘ikai ‘i loki tafa ai ‘a e kau toketā faitafa’ ia nau nofo pe kinautolu mei he feitu’u mama’o ‘o fakahinohino mai pe ki ha toketā faitafa ‘e taha ‘a e me’a ke ne fai ‘i ha fetu’utaki vitiō fakafou he netiueka 5G. Kuo kau ai foki ki heni mo e ngaahi ngāue’anga fa’u koloa lahi ‘e ‘ikai toe fiema’u ha kakai ka ko e komipiuta pe te ne fai ‘a e ngāue’.
Ko e hā kuo fakafehokotaki ai ‘e he kakai’ ‘a e 5G moe Koviti-19.
Na’e kamata hono ngāue’aki ‘o e netiueka 5G ‘i he ngaahi siti mo e ngaahi fonua’ he 2018 pea lahi ‘aupito hono ngāue’aki ‘i he 2019, ta’u tatau ‘eni ne mafola mai ai ‘a e mahaki vailasi kolona’ mei ‘Iuhani, Siaina’. Ne vave hono hoko’i ‘e he kau tui fakamahamahalo’ ‘a e netiueka’ ni heni mo e vailasi’.
Ka ne ‘ikai ke nau tokanga ki he lau ‘a e palōveape ‘oku pehē: ‘Oku ‘ikai ke hanga ‘e ha hoko fakataha ‘a ha ongo me’a ‘o tala mai na’e fakatupu ‘e ē ‘a ē.
Kuo fokotu’u ‘e he kakai’ he ‘initaneti’ ha mape ‘e ua ‘o ‘Amelika ‘o pehē ko e ongo feitu’u ia ‘oku lahi taha e tō ai ‘a e Koviti-19 pea ko e ongo feitu’u ‘eni kuo ‘osi fokotu’u ai ‘a e netiueka 5G.
Ko e toe me’a ‘e taha ‘oku tatau ai ‘a e ongo feitu’u ko eni ko hona fu’u tokolahi pea mahino ne tōmu’a ‘enau ngāue’aki ‘a e 5G.
Te’eki ha 5G ‘i ‘Iulani ka fele ‘a mate ai he vailasi kolona
‘Oku toe ‘i ai mo e ngaahi ‘uhinga kehe ‘oku ‘ikai mo’oni ai e tukuaki’i ko eni. ‘Oku te’eki ai ke ‘i ai ha 5G ia ‘i ‘Iulani, ka ko e taha ia ha fonua kuo tō lahi ai ‘a e mahaki ko eni Koviti-19.
Ko e taimi ko ē ne fai ai hono hiki e me’angāue tekinolosia’ ki he uaealesi’ na’e ‘i ai e tukuaki’i loi ‘o pehē te ne fakatupunga ha mahaki, pea ko e toe me’a tatau ‘eni ki he vailasi kolona’. Ko e lahi taha ‘o e kau taukave tui fakamahalo ko ‘eni ki he 5G/Koviti-19 ‘oku ai ‘enau fekau’aki mo e ngaahi kulupu ‘oku nau pehē ko e peau’ea mei he ngaahi tekinolosia uaealesi’ ‘oku fakatupu kanisā, neongo ‘a e ‘ikai ha fakamo’oni ki he tukuaki’i ko ia’.
Kuo mahino mei he ngaahi fakatotolo fakaako, ‘oku ‘ikai mālohi fe’unga ‘a e ivi ‘uhila fakaletiō ‘i he telefoni’ ke ne maumau’i ‘a e DNA pe tīsiu ‘i he sino ‘o e tangata’ – ‘oku ma’olalo pe honau lēvolo fakaivi ‘o hangē ko e maikoloueivi’ mo e televisone’.
Fakahalaki fakasaienisi
Kuo ‘i ai ha ngaahi fakakaukau kuo’ ne fakafehokotakinga ‘a e 5G mo e Koviti-19. Fokotu’u mai ‘e he fakakaukau e taha ‘o pehē ‘oku fakatupu ‘e he netiueka 5G ‘a e Koviti-19, pe faka’ilonga ‘o ha puke. Fakakaukau ‘e taha ne pehē ‘oku tuku ange mai ‘e he netiueka 5G ha ivi faka’uhila ‘oku ne fakavaivai’i e ‘ōkani he sino ‘o e tangata’ ke ne tali teke’i ‘e mahaki’ pe ha kona pea ‘oku lahi ange ai e faingamālie ke puke ‘a e kakai’.
Ko e kautaha ko e The International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection (ICNIRP) ko e sino ‘o ha kau saienisi mataotao tau’atāina ‘oku nau fakamaau tuku e anga hano uesia ‘e he ivi makineti ‘uhila’ mei he fa’ahinga me’a ngāue ‘a e sino ‘o e tangata’. Kuo nau fakapapau’i mai ‘oku ‘ikai ‘aupito ha fekau’aki ia ‘a e 5G mo e vailasi kolona’.
Pea ‘oku ‘ikai ‘aupito, fakatatau ki he ngaahi fakatotolo fakasaienisi’, hano uesia ‘e taha ‘e he 5G ‘a e ‘ōkani ‘o e tangata’ kuo fa’u ke ne tali teke’i ha mahaki pe kona, pea tokua te nau puke ai he Koviti-19, ko e fakamatala ia ‘a Eric van Rongen, ko e Sea ‘o e ICNIRP ki he kautaha ongoongo CNN.
