Kuo ‘i ai ‘eni ha fokotu’u fakakaukau ‘a e Minisita Fonua mo e Savea ‘a Tonga, Looti Ma’afu Tukui’aulahi ke fakafetongi’aki e Hakau Mineva ‘a e ‘Otu Lau ‘i Fisi,
Ko Looti Ma’afu ko e hako ia ‘o e ‘eiki lahi pea mo eiki tau Tonga ko ‘Enele Ma’afu na’a ne fakahauhau he ‘Otu Lau ‘i he ngaahi ta’u mai ‘o e 1860 tupu pea ne fokotu’u ai ia ko e Tu’i Lau.
Na’e me’a ‘a e minisita ‘o pehe ngali ko ‘ene fokotu’u ni ko ha vete’anga melino ia ki ha fekihiaki kuo tolonga mai laka hake ‘i ha ta’u ‘eni e 40 tupu.
Na’e talaki ‘e Tonga ko Minveva ko e konga ia ‘o’ona ‘i he 1972 ka ‘i Novema 2005 na’e launga ‘a Fisi ia ki he ma’umafai fakavaha’apule’anga ki hono vahevahe ‘o e ngaahi kongatahi pe ISA ‘o pehe ko Mineva ia ‘o kinautolu. Na’e fakafepaki’i ‘e Tonga ‘a e launga ko ‘eni ki he ISA pea kuo te’eki ha tu’utu’uni mahino ai mei he ma’umafai ni pea ne kei hokohoko mai ai pe ‘a e fekihiaki ia ‘a e ongo fonua ni.
‘I Novema 2009 na’e fakatokanga’i e vakapuna fakakautau Nu’u Sila RNZAF Orion oku ne puna takai holo he hakau ni hili ia ha fakatu’uta atu a ha ngaahi vakale’o Fisi ‘o tuli ‘a e ngaahi ‘iote ne lepa heke ai.
Ko e fe’ite’ita ni he ongo fonua ni ne a’u ki ha tu’unga he 2010 ko hono haveki ‘e he ngaahi vakatautahi ‘a Fisi e ngaahi maama kamo faka’ilonga he hakau ni. Ne tuai e kemo hono tukuatu ‘e he pule’anga Tonga haane vaka tautahi ki he feitu’u ni ke toe fokotu’u ‘a e ngaahi maama mo ne talaki ‘a ‘ene totonu ki Mineva.
‘I Me 2011 na’e toe mapuna hake e feke’ike’i ‘a Tonga mo Fisi hili ia ha hu atu ha vaka tautahi Tonga ki he potutahi ‘o Fisi ‘o ‘ave kaiha’asi ‘a e kenolo Fisi ko Ratu Tevita Uluilakeba Mara ki Nuku’alofa.
Ko Mara, ‘a ia ko ‘ene ha’u ‘ana mei he laine ‘o e Tu’i Lau, na’e ta tikite ia ki he’ene fa’ufa’u fakapulipuli ke liua e pule ‘a e tikitato he taimi ko ia ko Bainimarama.
Na’e pehe ‘e Looti Ma’afu ki he Tonga Daily News kuo ‘i ai a e hisitolia fakaanga fakafonua mo kainga fakatoto ‘o Fisi mo Tonga.
Na’a ne me’a ‘o pehe ‘oku tui mo falala ki he’ene fokotu’u ki he Minisita ki Muli ‘a Fisi ke ‘omi e ‘Otu Lau ma’a Tonga kae ‘oatu a ‘a Mineva ia ma’a kinautolu.
Fakatatau kia Faifekau Dr Mohenoa Puloka ka ko e loea fakavaha’apule’anga foki he ngaahi lao fekau’aki mo tahi na’a ne pehe ‘oku ua ‘a e faingamalie ke ala tala ai ‘e Tonga ‘a Mineva.
Oku lava ke nau ngaue’aki ‘a e tuutu’uni ki he Sone Faka’ekonomika Fakapatonu (SFF) pea mo e Sone Faka’ekonomika Makehe (SFM).
Ko e SFF ‘a ia ‘oku ngaue’aki ia ‘e he Konivesio ‘a e Pule’anga Fakatahataha ki he Lao ‘o Tahi ke ne tala ko e fe fonua ‘oku ‘i ai ‘ene totonu makehe ke ne fekumi mo ngaue’aki ‘a e ngaahi naunau ‘o ha konga tahi, kau ai enau fakatupu koloa aki ‘a e ivi mei ai o ngaue’aki ‘a e tahi mo e ‘ea.
Ko e loloa o e konga tahi i he tu’utu’uni SFF ko e maile noti ‘e 200 ‘o kamata lau mei he matafanga ‘o e fonua ko ia.
Ko e SFM ‘oku ‘uhinga ia ki he tu’u fakasiokalafi fakafeitu’u pea oku i ai a e ‘u totonu faka’ekonomika mo hono ngaahi lao ‘ona ‘oku taumu’a fakafetau’aki fakamaketi tau’ataina o ikai muimui pau ia ki he lao angamaheni ‘a ha fonua. ‘I he lau fakafonua ‘i hono ngaue’aki ‘a e SFM ‘e lava ke ‘ikai ngaue’aki ‘a e ngaahi lao ia ‘a ha fonua ki he SFF.
Kaekehe ‘oku fe’unga e lahi ‘o e ‘Otu Lau mo e sikuea kilomita ‘e 487 ‘a ia ‘oku liunga tolu hono lahi ‘o na ‘i Vava’u kotoa ko e motu lahi taha fika ua ia ‘o Tonga. Ko e tokolahi hono kakai ko e toko 10,683 fakatatau ki he tohi kakai ‘o e 2007.
‘Oku kei fu’u fetafeaki malohi e toto ‘o e kainga Lau mo Tonga hili hono ikuna’i ‘e ‘Enele Ma’afu e ‘Otu Motu ni pea ne fokotu’u ko ia ‘a e Tu’i Lau pea nofo’i ai pe ‘e hono ngaahi hako ‘a e motu ni.
Na’e pekia ‘a Ma’afu i he ‘aho 6 Fepueli 1881 ‘i he motu pe he ‘Otu Lau ko Vanuavatu kae telio hono sino he kolo ‘eiki ko ia ko Tupou ‘i Lakepa ‘i he Otu Lau pe.
Ko e ngaahi feingatau lalahi ‘a e Tu’i Fisi Epenisa Seru Cakobau (Takopau) ke ne fakatahataha’i ‘o pule’i ‘a e ngaahi ha’a kotoa ‘o Fisi he ‘aho ko ia na’e ‘ikai mei ikuna ka ne ‘ikai ‘ene kole kia Taufa’ahau ke tokoni ange. Na’e fakatu’uta ai ‘a Taufa’ahau mo ha’ane kau tautahi tokolahi ‘i Fisi ‘o nau tokonii e Tu’i Fisi ni pea ‘oku tohi ‘e he kau fai hisitolia ‘o e Pasifiki ‘o pehe ka ne ta’unga ‘a Taufa’ahau ‘e ‘ikai ikuna ‘a Takopau ia he 1855. Ko e ikuna ia ne ne tofa e hala fononga ia ki hono fatu ‘o ha pule’anga Fisi fakaonopoo ni ‘a ia kuo nau a’usia ‘i he ‘aho ni talu mei a Taufa’ahau mo Takopau.
Nae hohoko mai ai pe ‘a e fakafalala ‘a Takopau ki he mafi ‘o Taufa’ahau mo e tautahi ‘o ka ne toe malama hake ha fakafepaki mei he ngaahi ha’a kehekehe ‘i Fisi pea na’e toe nonga pe foki koe’uhi ko e mahino ‘oku ‘i he ‘otu Lau pe ‘a Ma’afu.
Na’e toki sila’i mo’oni e toto ‘o e ongo fonua ni hano ‘alo’i ‘e he mokopuna fefine ‘o Takopau ko Adi Litia Cakobau ha foha ki he mokopuna ‘o Taufa’ahau ka ko e Tu’i II ia ‘o Tonga. Na’e fakahuafa ‘a e tamasi’i ko ‘eni ko Etuate Tuivanuavou Tugi Cakobau ka ‘i he’ene ‘i Tonga na’e ui’aki ia ‘a e Tungi Fisi. ‘A ia ko e tuonga’ane ‘eiki taha ia ‘o Kuini Salote Tupou III.
Na’e toe taki mu’a ‘a Ratu Etuate pe ko Tungi Fisi ‘i hono langa’i hake ‘a e pule’anga Fisi ‘o ne hoko ko e minisita leipa pea ne taki tau foki ‘i he kongakau ‘a Fisi ‘i he Taulahi hono Ua. Na’e foaki kiate ia ‘a e Naite (KCBE) ‘a Pilitania.
Ko hono ‘alo lahi taha ko Ratu Viliame Dreunimisimisi (1937–2000) pea ne toe minisita ki he ngoue mo e takimamata ‘i he pule’anga Fisi pea ko ia ne ne fua fokotu’u ‘a e ‘uluaki fale ngaohi’anga kavamalohi he ‘Otu Motu Pasifiki.
Ko hono ‘alo fika ua ko Ratu ‘Epeli Nailatikau ko e palesiteni ia ‘a Fisi ‘i he 2009 hili ia ‘ene Sea i he Fale ‘o e Kau Fakafofonga ‘i he Fale Alea ‘o Fisi.
Ko e tangata ko ia ko Ratu Sir Kamisese Mara, ko e palemia fuoloa, kovana seniale pea toe palesiteni ‘i Fisi ‘oku lau ko e tamai ia e Fisi ‘o onopooni ko ‘ene ha’u ‘ana mei he ‘Otu Lau. Ko ‘ene ‘angikolo ‘ana ‘a Tungi Fisi pe Ratu ‘Etuate Takopau.
Ko hono ofefine e ‘a Adi Koila Nailatukau na’e toe mali pe mo e mokopuna ‘o Tungi Fisi ko Ratu Epeli Nailatikau.