Kuo pehe e he memipa Fale Alea ‘o Tongatapu 8 Sione Taione ‘oku ne fiu ‘a feinga ke mahino kiate ia ko e ha ko a ‘oku kei tu’uaki ai ‘e he Taki ‘o e Paati Temokalati, ‘Akilisi Pohiva e lisi ‘o e kau kanititeiti a e Paati kuo tuku ai ia ki tu’a.
Pehe ‘e Taione na’a ne fai mateaki mo li’oa he paati talu pe mei he kamata’anga.
Pehe ‘e Taione na’e ‘ikai ke ne tali ‘a hono ‘ofa ange ‘e he pule’anga ‘o Tu’ivakano ‘i he 2012 ke ne hoko ko e minisita polisi koe’uhi na’a ne fiema’u ke kei tauhi ki he Aleapau Femahino’aki ‘a e Paatu ‘aia ko e pau ke nau tu’u fakataha ke tau’i e ngaue hala’aki ‘o e mafai ‘i he pule’anga.
Na’e pehe ‘e Taione na’e tukuange ‘e ‘Akilisi ia , ‘Isileli Pulu mo ‘Uliti Uata ‘a e paati ‘i he 2010 ko ‘enau tali e kole mei he pule’anga ‘o Tu’ivakano ke nau hoko ko ha minisita, ‘o hange ‘ene lau ko ‘eni ko ha’ane ‘uhinga ko e kau tama ‘eni ia ne nau fua maumau’i e tukupa ‘a e kau memipa a e paati ke nau tu’u fakataha ke tau’i e faihala ‘i he loto’i pule’anga.
Na’e pehe ‘e he minisita lao ‘a Tonga, ‘Onapolo Clive Edwards naa ne fetu’utaki kia Taione he taimi na’e ‘ikai ai ha minisita ‘a e potungaue polisi hili e fakafisi ‘a e minisita polisi ‘o e taimi ko ia, Sunia Fili ki mua e Fili-Ikai-Falalaanga ‘o e 2012 ka e foki ia ‘o paloti ma’a e Paati.
Na’e pehe ‘e Edwards ki he Kaniva: “‘Io ko e mo’oni na’a ku lea ange kia Sione Taione pe ‘e fie Minisita Polisi he ‘oku lolotonga ava(Vacant) ‘a e lakanga ko ia pea ‘okapau leva te ne fiema’u ‘a e lakanga teu fokotu’u ki he Palemia ko e tokotaha fe’unga ia mo e lakanga. Ne fakamalo mai ‘a Sione pea ne pehe ‘e tu’u fakataha mo ‘Akilisi pea ‘oku ‘iai ‘enau MOU”.
“Na’a ku faka’apa’apa’i ‘a e tali ‘a Sione he na’e mahino kiate au na’e fakamu’omu’a ‘e Sione ‘ene Loyalty kia ‘Akilisi ‘i he faingamalie na’e faka’ali’ali ange ki ai”.
Na’e pehe ‘e Edwards ko Taione ko e taha ia e kau tangata lelei i he paati he me’a ko e tipeiti mo e alea ‘i Fale Alea.
Na'e pehe 'e Taione ne a'u pe 'o na toe fakataha mo e Palemia, Looti Tu'ivakano 'i hono kole ange ke ne hiki ange 'o minisita polisi ka ne ne kei kalo pe koe'uhi ko 'ene tauhi e MOU 'a e paati.
Na’e fakaha foki ‘e Taione na’a ne fakafoki ‘e ia ki he puleanga ‘a e pa’anga ‘e Fitu Afe Nimangofuulu ma Taha ko e pa’anga ($7151.00) eni ‘i he’ene totongi tikite ‘i ha’anau folau faka-Fale Alea ki ‘Isileli. Na’e tonu ke nau heka he sea kalasi pisinisi ka ne totongi pe ‘e ia hono sea ‘i he kalasi ‘ikonomi ‘a ia ne holo hifo ‘o toe ai ‘a e pa’anga ko ‘eni.
Ko e founga ki hono totongi ‘o e ngaahi folau fakafalealea peheni ‘oku ‘oange pe silini ki he kau memipa Fale Alea pe minisita ke fai ‘a hono totongi honau sea. I he angamaheni ka ‘oatu ‘a e silini ki he kau memipa Fale Alea pe kau minisitaa ‘o taumua’ ke nau totongi ‘i he kalasi sea pisinisi pea nau fili kinautolu ke puna pe ‘i he sea ‘ikinomi ‘e fakahaofi ‘a e silini lahi ia ‘i he fo’i fetongi totongi sea ko ia. Pea oku ‘ikai leva toe fa’a fakafoki ‘e he kau fakafofonga ia pe minsita ‘a e pa’anga ko ia ‘i he’enau ongo’i ko e pa’anga nai ia kuo osi totonu pe ia ke nau ma’u.
‘Oku taukave’i ma’u pe ‘e ‘Akilisi ‘oku matu’aki totonu ke fakafoki ‘e he kau memipa Fale Alea pe minisitaa ‘a e pa’anga pehee he ‘oku hala ia ke nau ma’u he na’e ‘ikai ke totongi totonu’aki ‘a e me’a ne taumu’a ki ai.
Na’e pehe ‘e he komiti fili ko ia na’a nau fili ‘a e lisi ‘o e kau kanititeiti ma’a e Paati Temokalati ‘i he konga ki mu’a ‘o Sune na’a nau fakatooki ‘a Taione koe’uhi ko ‘ene pouou’i e teke ‘a Dr Sitiveni Halapua ki he fakakaukau ‘o e Pule’anga Kafataha.
Ko e toenga ‘o e kau memipa Fale Alea ‘a e paati na’e fakatooki mei he lisi ko ‘eni na’e kau ai ‘a Sunia Fili, Dr halapua mo Semisi Tapueluelu.
Kafataha or Cabinet of National Unity
Ko e kafataha pe Kapineti ‘o e Pule’anga Fakatahataha:
I he hili e fili Fale Alea a e kakai ‘o e 2010 pea i he kei tali ‘a e kau fakafofonga Fale Alea ke nau hoko atu ‘o fili ‘a e palemia ne asi hake hono tu’uaki ‘ona ‘e Dr Sitiveni Halapua a e fakakaukau ‘o e Pule’anga Kafataha.
Ko e Fale Alea ‘o Tonga ‘oku tolu ‘a e sea ai ‘a ia ko e sea ki he kau nopele pea ua ‘o takitaha e kau minisitaa mo e kau fakafofonga ‘o e kakai.
Ko e sea ‘e 26 kotoa ia tukukehe ‘a e toko ua ‘oku fili ‘e he palemia mei tu’a ‘oku ‘oange ai ‘a e 17 ma’a e kakai.
I he fakakaukau Pule’anga Kafataha ‘a Halapua ‘oku ne pehe ‘e ia ko e fa’unga pule ia ‘e ngaue fakataha fekoekoe’i kotoa ai ‘a e kau memipa Fale Alea.
I he’ene lau ‘e lelei pe ia ka te vouti kita ‘i Fale Alea ki he anga ‘e te tui fakataautaha kae ‘ikai ko e paati pea ‘e toe lava pe ia ai ke te vouti kita ‘i ha ‘isiu ‘oku ‘ikai ke te tui fakataha ai mo e kau memipa ‘o ‘e te paati.
Ko e uho ‘o e fakakaukau ko ‘eni ko e ‘ikai to e fiema’u ke ‘i ai ha fa’ahi fakaanga ia koe’uhi ‘i he fakamatala ‘a Halapua ‘e fengaue’aki kotoa ‘a e kau Fale Alea ‘o fakatatau ki he fakakaukau ‘o e ‘ofa, faitotonu mo e melino.
Na’e fiema’u ‘e Halapua ke tali ‘a e fakakaukau ni ‘e he Paati Temokalati ka ne pehe ‘e Pohiva ‘oku fiema’u ‘a e Pule’anga Kafataha ia ke talanga’i mo e kakai ‘i ha taimi lahi.
Ne ne toe pehe ‘e ia ki mui ai ‘oku totonu ke hoko atu pe ‘a Halapua ia ‘o tu’uaki ‘ene Kafataha kae tuku ange ‘a e paati he ‘oku ‘i ai ‘ene misiona ‘ana ke teke ke lava ‘a e tokolahi taha ‘o e kau fakafofonga fili ‘e he kakai ‘o fili ‘a e palemia.
Na’e toe fakalalahi e fekihiaki ‘i he fokotu’u ‘a Halapua ‘i he 2013 ‘i hono ‘ohake ‘i he mitia lokolo ‘o lele’i ai ‘e he nusipepa Talaki ha fakamatala ‘a Halapua ki he ‘uhinga ‘oku ne kei tui ai ko ‘ene fakakaukau ki he sisitemi Kafataha ‘e fe’unga ia mo Tonga.
Na’e muimui atu heni ha ‘initaviu ‘e he Kele’a ‘a Pohiva pea ne hanga ai ‘e he Taki ‘o e Paati ‘o fakatatau e fakakaukau Kafataha ‘a Halapua ki ha fo’i fakakaukau ke fakataha’i ‘a e ongo pole.
Hili e faka’eke’eke ko ia ne fakaanga’i ‘e he kau poupou ‘o Pohiva ‘a Halapua ‘o lau kuo ‘ikai ke ne kei mateaki ki he paati.
Na’e pehe ‘e Taione ne ‘osi fakafoki ‘e Halapua ia ki he Paati ‘a e fakakaukau Kafataha.
Pehe ‘e he sekelitali ‘o e Paati, na’e fai ‘enau fakataha pea lea ai ‘a Halapua ‘o pehe ko e tu’ofiha ‘eni ‘eku ha’u mo e fakakaukau ‘o e Kafataha ki heni mo e hange ‘oku ‘ikai tokanga mai ha taha ki ai. Ko ia ai sai ke to’o mai pe ia ‘o pelupelu ‘o fa’o pe ia hoku kato ke toki ‘i ai ha taimi ‘e pehe ke ngaue’aki pea toki ‘ai kae hoko atu ‘etau ngaue ‘a kitautolu.
Na’e iku fa’u ai ‘e Halapua ‘a e ki’i tohi kau ki he Kafataha pea ‘oku lolotonga fakatau atu ia ‘i he ngaahi fale tohi ‘i Tonga. Pehe ‘e Halapua ko ‘ene fa’u ia ke lau ai ‘a e kakai ke mahino oku ‘ikai ko ha fu’u me’a ia ‘oku kovi hange ko e lau ‘a e ni’ihi.
Na’e pehe ‘e Taione ‘oku ne hoha’a pe ki he fu’u pipiki ‘a Pohiva ki he’ene nusipepa ‘i hono tukuaki’i na’a nau fakataha fakapulipuli ke liua e fili ‘a e paati ke palemia ‘a Halapua kae ‘ikai ko Pohiva ‘i he fili ‘ikai falala’anga ko ia na’e toki ‘osi.
Na’e pehe ‘e Halapua ko e tukuaki’i ko ia ko e fo’i loi.
Na’e pehe ‘e he komiti fili ko ia ‘o e kanititeiti lisi ‘a e Paati ne nau fakatooki ‘a Tapueluelu mo Taione koe’uhi ko ‘ena poupou’i ‘a e Kafataha he oku hoko ia ke na maumau’i ai e aleapau ‘a e Paati.
Pehe ‘e he komiti na’e fakatooki ‘a Sunia Fili koe’uhi ko ‘ene heke ‘ana o hoko ko e minisita he 2010 ‘i he pule’anga lolotonga.
Kuo fakaha ‘e Pohiva ‘oku ne piki pe ia ki he lisi na’e fili ‘e he komiti fili pea ko e kau kanititeiti pe ia ‘e ‘alu mo ia i he fili ‘i Novema.
Pehe ‘e he Tokoni Taki ‘o e Paati, ‘Isileli Pulu kuo na toutou fakataha ki mui ni mai mo e taki ‘, Akilisi ‘o feinga ke na sio ki he toe founga ange ‘e taha.
Pehe ‘e Pulu foki ko e pehe ko e ‘e he komiti fili na’e makatu’unga ‘enau fili e lisi ‘o e kau kanititeiti ‘i he poupou ki he Kafataha ‘oku vaivai pea faka’ofa.