Click here to read this news in English
Na’e iku ke ta’ofi e fakataha a e Paati Temokalati ‘a Tonga ke fakaha e lisi ‘o ‘ene kau kanititeiti ki he fili i he aho Pulelulu hili ia ha mei hoko ha fuhu he kau memipa.
Ne felauaki fefeka ‘a e Tokoni Sea ‘a e Paati ‘Isileli Pulu mo e memipa kanititeiti ko ‘Ipeni Siale ‘o to ki he tu’unga ne mei kovi ange ‘o iku fakatokanga ai e sekulitii ‘e ta ki he kau polisi.
Na’e fokotu’u atu ‘e Pulu kia ‘Akilisi ko ia na’e sea ‘i he fakataha ke fakata’e’aonga’i ‘a e lisi. Na’a ne pehe ko hono fili ‘o e kau kanititeiti ko 'eni na’e ‘ikai totonu, likoliko, ‘ikai fea mo namunamu kuma.
Na’e faka’ikai’i ‘e ‘Akilisi ‘a e ngaahi lau ko ‘eni.
Ko e lisi ‘o e kau kanititeiti ko ‘eni na’e fili ia ‘e ha komiti tau’ataina ‘o ha kau memipa ‘e toko tolu ‘oku ‘ikai ke nau memipa he paati.
Na’e fakaha ‘e ‘Ipeni ki he Kaniva na’a ne teke ‘a e paati ke fai mo fakaha ‘a ene lisi ‘o e kau kanititeiti ma’a Tongatapu he taimi ni koe’uhi ‘oku nounou ‘a e taimi ka ‘oku lahi ‘enau me’a ke fai ‘i he kemipeini.
Na’e foki mai foki ‘a ‘Ipeni he tau ni ki Tonga ke kanititeiti ‘i he fili ki Fale Alea ma’a e Paati ‘a e Temokalati. Te ne fili mei Vava'u 16.
Na’a ne ikuna ‘e ia ‘a e fili ‘a Vava’u he 1987 ka na’e fakata'e'aonga'i ‘ene totonu ke hu ki Fale Alea koe’uhi na’e paasipooti ‘Amelika ia ‘i he taimi ko ia.
Na’e fakaha ‘e ‘Isi ki he fakataha ‘a ia na’e fakahoko ‘eni ‘i he loki konifelenisi ‘a e Fale Alea na’e fakaha ange ‘e ha ma’u’anga fakamatala falala’anga kiate ia ne fakaloto’i ‘e ‘Akilisi ia e fili a e komiti fili tau’ataina ko ‘eni.
Na’a ne pehe na’e tu’utu’uni’i atu pe ‘e ‘Akilisi ia ki he komiti ko hai ‘a e memipa Fale Alea lolotonga ‘a e paati ke to’o pea ko hai ke ne fetongi.
Na’e fakaha ‘e ‘Akilisi ki he ongoongo ‘a e Kaniva he pongipongi ‘o e ‘aho ni na’e fili ia ‘e he paati ke ne tokoni ‘i hano fakama’ala’ala ha ngaahi fehu’i ‘e fehangai mo e komiti fili fekau’aki mo e kau fakafofonga fale alea lolotonga ‘a e paati.
Na’a ne pehe na’e tau’ataina pe hono fili ‘o na ‘e he komiti fili ‘a e kau kanititeiti pea na’a ne faka’ikai’i ha’ane kaunga ki ai.
Na’e ‘i ai pe lipooti ‘a e komiti fili ki he’enau fili ne fai pea ‘oku ‘asi kotoa pe ai ‘a e ngaahi fakaikiiki, ko e lau ia ‘a ‘Akilisi.
Na’a ku ‘i ai pe au ke tokoni ka ‘i ai ha me’a ‘e ‘ekea kau ki he kau memipa lolotonga.
Ko e kau memipa ‘o e komiti fili ko Dr ‘Ungatea Kata, Siale Napa’a Fihaki mo Tali Makahununiu. Ko e kau memipa kotoa kinautolu ‘o e kautaha Totonu ‘a e Tangata mo e Temokalati.
Na’e pehe ‘e ‘Isi na’e fili ia ke tokoni sea ke tokoni kia ‘Akilisi ‘o kau atu ki he ngaahi fakataha ‘a e komiti fili ka ne ‘alu pe a ‘Akilisi ia ‘o fakataha mo e komiti ‘ikai ha’ane ‘ilo ki ai.
Na’e pehe ‘e ‘Ipeni na’a ne mamahi pe ‘ia ‘Isi ‘i he’ene fakafotunga ‘i he fakataha mo ne tukuaki’i ko ia na’a ne teke ‘a e Kele’a ‘a Pohiva mo e nusipepa Taimi ‘o Tonga ke na tuku mai ha lisi ‘o ha kau kanititeiti fakaangaanga ‘a e paati te'eki hano fakangofua ‘e he paati.
Na’e pehe ‘e he ongo nusipepa foki ko e lisi kanititeiti ne na fokotuu mai ko ‘ena fili tau’ataina ‘ikai ha kaunga ‘ana ki ha lisi ne fokotu’u ‘e he paati.
Kuo fakatooki ‘e he komiti fili ‘a e paati ‘a Sitiveni Halapua mei Tongatapu 3, Sione Havea Taione mei Tongatapu 8 pehe kia Semisi Tapueluelu mei Tongatapu 10.
Ko e lisi fokotu’u kanititeiti ‘a e komiti fili maa e paati ‘oku faitatau pe ia mo e lisi ‘a e ongo nusipepa ‘a e ne na tuku mai ‘i he uike ‘e ua kuo hili atu. Na’e ue’ia ai heni ha hu’uhu’u ‘a e ni’ihi e kau memipa he paati ngali ne ‘osi tu’utu’uni pe ‘a ‘Akilisi ia ki he kau kanititeiti ma’a e paati ‘e ia pe pea ko hono fokotu’u ko ia ‘o e komiti fili ko e fo’i ‘ai fakangalingali pe.
Ko e kehekehe pe ‘i he ongo lisi he ‘oku kei puke pe ‘e he komiti fili ‘a Falisi Tupou ka ne fakatooki foki ia ‘e he ongo pepa.
Kuo pehe ai ‘e ‘Isi ia ko hono puke ‘e he komiti fili ‘a Falisi ko e fo’i palani pe ia ke asi 'oku ki'i kehekehe ongo lisi 'a ia ko ha fo'i fa'ufa'u ke ‘oua na’a ‘i ai ha mahamahalo ‘e taha na’e kaunga ‘a ‘Akilisi ‘i hono fokotu’utu’u ‘o e lisi ‘o e kau kanititeiti ta’e te nau fakataha kotoa ki ai e paati ki mu'a.
Pehe ‘e ‘Isi kuo ne osi lea pe kia ‘Akilisi ke nau ngaue fakapotopoto mo tokanga ki he kau memipa fo’ou he ‘oku te’eki ai ke nau ‘ilo lelei ki honau hisitolia.
Kuo ‘osi o hake ‘e he kau poupou ‘o e paati mei Sipa’ilaa ‘a ‘enau hoha’a ki he kau kanititeiti fo’ou ‘e niihi pea kuo ‘osi ‘ilo pe ki ai ‘a ‘Akilisi. Na’a ne pehe ‘oku ‘ikai sai ‘eni ki he teu kemipeini ‘a e paati he ‘e ngaue’aki ia ‘e honau fili i he kemipeini ke ‘ohofi’aki kinautolu.
Pehe ‘e 'Isi ko e me’a ia na’a ne tala ange ai kia ‘Akilisi ke ki’i mamalie hifo pe pea nau ngaue fakataha pe mo e kau kanititeiti lolotonga ‘a e paati.