Kuo pehe ‘e he PSA ‘i ha fakamatala kuo tufaki ‘i he’enau netiueka ‘oku fe’aveaki ai ‘enau ngaahi ‘imeili ko e ‘u fakamatala kotoa kuo tuku mai ‘e he sekelitali Mele ‘Amanaki ki he mitia ‘oku fou kotoa pe ia ‘i he founga ngaue ‘a e PSA pea ‘oku ‘ikai ha founga ai 'e ta'e fakalao.
Ko e tali ‘eni ‘a e PSA ki he taha e ngaahi fakaanga kuo ‘ohake ‘i he ngaluope felave'i mo ha'ane tohi kuo tuku ange mai ki he mitia.
Ko e tohi 'eni 'a e PSA 'o ui ki he Palemia, Looti Tu’ivakano ke ne fakafisi leva mei hono lakanga palemia koe'uhi ko 'ene tu'utu'uni ke totongi 'a e pa'anga 'Amelika 'e 18 miliona pe ko e pa'anga Tonga ia 'e $32 miliona ki he Tongasat mo Pilinisesi Pilolevu.
Na'e 'ave 'a e pa'anga 'e 32 miliona Tonga 'i he 2011 ka na'e 'uluaki 'ave ki mu'a 'a e tola 'Amelika 'e $22 miliona 'i he 2008 ki he Tongasat ai pe mo Pilinisesi Pilolevu.
Ko hono 'ave 'o e $18 miliona 'Amelika he 2011 na'e 'ikai 'ilo ki ai 'a e tokolahi 'o e kapineti fakatatau ki he fakamatala 'a 'Isileli Pulu ko e fakafofonga 'o Tongatapu 4 ka na'e Minisita Takimamata he 'aho ko ia.
Ko e pa'anga 'eni he tokoni 'a Siaina ki Tonga.
Ne toki 'ilo 'a hono 'ave 'o e pa'anga ni 'i he fakafisi mai 'a e minisita pa'anga 'o e 'aho ko ia Sunia Fili 'o ne fakaha na'e fekau ia 'e he Palemia Looti Tu'ivakano ke ne 'ave 'a e pa'anga ki he pilinisesi.
Pehe 'e he PSA ko e pa'anga ia 'oku totonu ki ai 'a e fonua pea ne mei lava 'anoa ai 'a e hiki vahenga ko 'eni 'oku nau taukave'i.
Ka na’e fakaanga’i ia ‘e ha ni’ihi ngaue fakapule’anga pea ne nau memipa ‘i he PSA ‘o taku na’e ‘ikai totonu ia ke fai ‘e he sekelitali ‘a e PSA ha tohi pehee.
Na’e tohi foki mo Dr Fotu Fisi’iahi ko e kau taki mu'a he tuku ngaue 'o e 2005 ka kuo ne hiki mai ia 'o nofo Nu'u Sila ‘o pehe ngali kuo he ‘a e vaka ‘o e PSA mei hono taumu’a tu'unga he'enau tohi ko 'eni ke fakafisi 'a e Palemia.
Na'e toe pehe foki 'e Fisi'iahi na'e fakapolitikale e tohi 'a e PSA.
Na’e tui ‘a Hekisou Fifita ko e faiako ‘i he Potungaue Ako pea memipa ‘i he PSA ko e fakakaukau fakataautaha pe ‘eni ‘a e sekelitali ‘a e PSA ‘a e tohi ko ia ‘o fokotu’u atu ki he palemia ke ne fakafisi ‘i ha uike ‘e ua mei he ‘aho ne fai ai ‘a e tohi.
Ka na’e tuku mai ‘e he PSA ha’anau tali ki he ngaahi talafili 'a Fifita.
“'Oku ou tui 'oku ke 'ilo'i lelei pe 'a e founga ngaue 'a e PSA. 'Oku ke 'ilo pe 'oku 'i ai 'a e Poate 'oku nau fai 'ae tu'utu'uni ki he ngaahi ngaue 'ae PSA. Pea 'oku ke toe 'ilo'i ko e ngaahi ngaue kotoa 'oku fakahoko 'ehe finemotu'a ni koe tu'utu'uni pe ia 'ae Poate 'ae PSA,” ko e tali ‘eni ‘a ‘Amanaki ki a Fifita.
Na’e pehe ‘e ‘Amanaki ko e taumu’a ngaue ‘a e PSA ke ma’u ‘e he kau ngaue ‘a e monu’ia lahi taha ‘e ala lava.
“'Oua 'e poto pe kau takii he fekau e kau ngaue ke fai lelei e fatongia kae vale he 'oange ha'anau ki'i monu'ia 'oku taau,” ko e konga ia e tali ‘a ‘Amanaki.
Kuo 'osi tali foki 'a e hiki vahenga pea ne 'osi kamata ia 'i he mahina kuo 'osi ka ko e peseti pe 'e 5 kuo tali ke fakalelei'i'aki e vahenga 'o e kau ngaue fakapule'anga.
Ki mu'a ai ne 'osi sio e pule'anga kefai 'a e fakalelei vahenga peseti 'e 20.
Na’e fakamanatu mai 'e ‘Amanaki 'oku nau kei tu'u ma'u 'i he hiki peseti ‘e 20 pea na’e ‘ikai ko ha fika ia ne fokotu'u atu 'e he PSA ka ko e faifika pe ia ‘a e kau mataotao ‘a e pule’anga.
Na’a ne pehe ai, “'Ikai ngata aii, kuo fakapapau'i 'i he review (toe vakai’i e tu’unga fakapa’anga e fonua) na'e fai 'e Dr. Kioa 'aia na'e commissioned (kole) 'ehe PSC na'e holo (depreciated) 'aki 'ae 20% 'ae purchasing power(ivi fakatau) 'ae ngaahi vahenga ‘i he pule’anga talu mei he (fakalelei vahenga ‘i he) 2005 kihe taimi na'e fai ai 'a hono fika’i ‘i Aokosi 2013. Na'e to e fakapapau’i ‘e he potungaue pa’anga 'a e 23% wage gap ‘o faka’aonga’i ‘aki ‘a e founga na'e ngaue'aki 'e Dr. Kioa (i.e. CPI)".
Ne tapou ‘a ‘Amanaki ka ‘ikai ke totongi leva ‘a e fakalelei vahenga ko ‘eni ‘o fakatatau ki he faifika ‘a e kau mataotao ‘a e pule’anga pea ‘e iku ke fua ‘e he pule’anga hono nunu’a tamaki ‘i he kaha’u.
“Ka 'ikai totongi 'eni 'i hono taimi totonu 'e hiki hake 'a e COLA 'i he kaha'uu. Ko e palopalema 'eni hono ta'etotongi 'oe COLA 'i he taimi totonu 'a ē na'e hoko 'i he 2005 'o lele 'o fu'u lahi (60, 70, 80%) pea lue ai 'ae tokolahi 'a e kau ngaue 95% ki Pangai Si'i”.
Na’e toe pehe foki ‘e ‘Amanaki ka ne loto pe ‘a e Palemia mo e Pule’anga ke totongi ‘a e fakalelei vahenga ko ‘eni ne uluaki talaki ko e peseti ‘e 20 ne lava pe ia he ne ‘osi poupou’i atu e PSC pe Komisoni ‘a e Kau Ngaue Fakapule’anga ki ai. Ko e PSC foki ko e sino ia ‘i loto he pule’anga ‘oku ne tokanga’i ‘a e kau ngaue fakapule’anga. Kehe ia mei he PSA ‘a ia ko e sino tau’ataina ia mei tu’a ki he kau ngaue fakapule’anga.
Fakamahino e pa’anga tokoni mei Siaina
Na’e toe fehu’i leva ‘e ‘Amanaki:
“Koe ha 'oku lava ai 'o totongi 'a e T$22miliona he (2008) mo e T$32milona he (2011) ki he tokotaha kae 'ikai ke lava 'o totongi 'a e T$17m ki he toko 4,000 tupu” ngaue fakapule’anga – Pea na'e 'ikai ke tau kole ke totongi 'ihe taimi 'e taha, na'e fokotu'uu ke totongi kongokonga ‘i ha vaha’a ta’u ‘e 2 ki he 3," ko e fakama'ala'ala ia 'a 'Amanaki. .
Na’e hanga ‘e ‘Amanaki ‘o toe fakamanatu mai ‘a e lahi ‘o e pa’anga na’e ‘ave ki he Tongasat mo e Pilinisesi pea mo e tu’utu’uni ‘a e lao ‘a e pule’anga ki he founga ki hano ‘ave ‘a e ngaahi pa’anga peheni.
“'Oku tu'utu'uni 'ae Konisitutone/Lao ki he Pule'i 'oe Pa'anga koe pa'anga kotoa ke ngaue'aki 'ehe Pule'anga kuopau ke fakangofua 'ehe Falealea 'ihe Budget 'ae Pule'anga.
“Na'e 'ikai fai 'eni 'i he US$12miliona (T$22miliona) na'e totongi ki he Tongasat in 2008 pea tatau pe moe US$18miliona (T$32miliona) na'e totongi 'ihe 2011 kihe Tongasat. Koe fu'u pa’anga lahi 'eni 'oku ofi 'ihe meimei kuata 'oe patiseti 'ae Pule'anga ki he ta'u 'e taha,” ko e lau ia ‘a ‘Amanaki.
“Kapau na'e 'ikai tali 'i he patiseti pea 'oku toe fakataa pe 'ehe Konisitutone/Lao ki he Malu'i 'oe Pa'anga ke fakahu 'ehe Pule'anga ki he Falealea ha kole tomui 'ihe Budget Supplement. Na'e 'ikai fai 'eni ki he ongo pa'anga na'e totongi ki he Tongasat,” ko ‘Amanaki ia mo ene tanaki.
Silini tokoni Siaina ki Tonga
“Na'e 'i ai 'a e Tu'utu'uni Kapineti he 'aho 6 'o 'Akosi 2008 ke tali 'ehe Pule'anga Tonga 'a e US$49.9m ko e tokoni mei he Pule'anga Siaina pea 'e 'omai 'i he konga 'e 2 he 2008 & 2011. Na'e 'ikai ha 'asi he Tu'utu'uni Kapineti ko 'eni koe pa'anga 'eni ke totongi ki he Tongasat pe ha toe Tu'utu'uni Kapineti kehe”, ko e lau ia ‘a ‘Amanaki.
“Ko e ongo aleapau (Agreements) 'i he 2008 mo e 2011 'i he vaha'a 'o e Pule'anga Tonga mo Siana 'oku ha lelei ai ko e grants are for Technical & Economic Development Cooperation (tokoni ki he ngaahi langa fakalakalaka faka’ekonomika mo fakatekinikale). 'Ikai ke 'asi he ongo Agreements ko 'eni ke 'ave ki he Tongasat ko ha totongi 'o e lisi 'e he kautaha Siaina CESEC ki he'enau lisi 'ae satelitte slots 'a Tonga 'oku tokanga'i 'ehe Tongasat,” ko ‘Amanaki ia.
“Pea kapau leva ko e totongi 'oe lisii ta 'oku 'ikai ko ha grant ia ki Tonga ka koe tokoni pe ia 'a e Pule'anga Siaina ki he kautaha Siana ke totongi 'aki 'enau ngaue'aki 'a 'etau satelitte slots…. ka na'e 'ikai ha me'a pehee 'e 'asi 'i he agreement mo siaina na'e fakamo'oni ki ai mo e pule'anga tonga” ko hono fakamahino ia ‘e Amanaki ‘a e silini tokoni mei Siaina.
Na’e pehe ‘e ‘Amanaki ‘i he anga ‘ene tui na’e ‘ikai fie ‘ave ‘e he pule’anga ki mu’a mo e pule’anga ko ‘eni ‘a e fakakaukau ko ia ke ‘ave ‘a e pa’anga ki he Tongasat mo Pilolevu ke fakapaasi ‘i Fale Alea ‘o hange ko e lau ‘a e lao he’e heu’i ia ai ‘e he kau fakafofonga ‘o e kakai.
“Anefe'ia ha'atau sio kuo totongi ha fu'u pa'anga lahi fau pehe ni ki he Kautaha 'e 1 (T22m & T$32m)? Ko e tokoni ki he kau Exporters 'o e Hina na'e ofi 'ihe $7m,” ko e tanaki atu ia ‘a ‘Amanaki.
Tali ‘a e pule’anga
Kuo ‘osi fakamahino ‘e he pule’anga ‘o Tu’ivakano na’e makatu’unga ‘a ‘ene toe holomui ‘o ‘ikai tali e hiki vahenga peseti ‘e 20 ne fai e sio ki ai tu’unga ‘i ha fale’i mei he IMF.
Na’e fakaha ‘e he IMF ki he Kaniva ‘i ha ongoongo ne ‘osi tuku atu ki mu’a ia ‘o pehe ai ko honau fatongia pe ia ko ‘enau fale’i ‘a e pule’anga Tonga ki ha ngaahi fakakaukau ke haofaki’i ia mei ha’ane tu’utu’uni ‘e ngali uesia faka’ekonomika ia ai.
Ka ‘oku tupu mei heni foki ‘a e pehe ‘e he PSA ka fakafoki mai ‘a e pa’anga na’e ‘ave ki he Tongasat ‘e lava lelei pe ‘o fai ‘a e hiki vahenga peseti ‘e 20 ‘a ia ‘oku fakafuofua ‘e fiema’u ki ai ‘a e T$17 miliona pe Pa'anga 'Amelika 'e $9 miliona.
Oku taukave 'a e pule'anga na'e fakalao pe 'a hono 'ave 'o e pa'anga tokoni mei Siaina ko 'eni ki he Tongasat mo Pilolevu.
Na’e ‘osi fai ‘a e hopo ‘i he fakamaau’anga polisi fekau'aki mo e pa’anga tokoni ko 'eni mei Siaina. Na’e ‘osi ‘ohake kotoa ai ‘a e ‘alunga ‘o e pa’anga ni ‘i ha ngaahi fakamo’oni na’e fakahu atu ‘e ‘Akilisi Pohiva ‘o hange ko ia kuo lave ki ai 'a ‘Amanaki ‘i olunga.
Na’e toe fakahu atu ‘e Pohiva lolotonga e hopo ko 'eni ha fakamo’oni ‘o pehe na’e ta’e fakalao ‘a hono totongi ‘o e silini ki he Tongasat mo e Pilinisesi he na’e ‘ikai fakamo’oni ‘a e palemia ia ki mu’a, Feleti Sevele ‘i he aleapau ‘oku takave’i ‘e he pule’anga ‘o pehe ko 'enau alea ne fakahoko mo e Tongasat mo e pilinisesi.
Ka na’e fuakava ‘a Sevele ia ‘i he Fakamaau’anga Polisi lolotonga hono hopo'i 'e 'Akilisi 'a e pule'anga, Pilinisesi mo e Tongasat ‘o pehe ‘oku ne manatu’i pe na’a ne fakamo’oni pea oku tonu ke ma'u pe fakamo'oni koia mei he 'ofisi palemia.
Ka ne fakahu atu ki he fakamaau’anga ‘e ‘Akilisi ‘a e pepa fuakava ne lau kiai ‘a Sevele pea na’e ‘asi ia ai na’e tu'u ava pe konga ia ne tonu ke fakamo'oni ai 'a Sevele 'a ia na'e ‘ikai leva ha'ane fakamo'oni 'ana 'i he aleapau.
Neongo ia na'e iku e hopo ke tu’utu’uni ‘a e fakamaau polisi ‘o pehe na’e ‘ikai pe lava ‘e Pohiva ke fakahu ange ha fakamo’oni fe’unga ke ne fakamo'oni'i na'e ta'e fakalao ‘a hono ‘ave ‘o e pa’anga ki he Tongasat mo Pilolevu.
Na’e tangi ‘a ‘Akilisi ki he fakamaau’anga lahi ka ne fakamahino ‘e he tu’utu’uni ‘a e Fakamaau Lahi na’e to nounou ‘a hono fa’u fakalao ‘o e ngaahi fokotu’u 'eke fakalao ne fakahu ange ‘e ‘Akilisi.
‘I hono ‘ai mahino ‘e he fakamaau lahi ‘ene faka’uhinga na’e fiema’u ha loea lelei ke ne fa’u ‘a e ngaahi taukapo ‘a ‘Akilisi pea toki fakahu ange.
Na’e tu’utu’uni ai e Fakamaau Lahi ‘o pehe ‘oku ‘ikai ha hopo ia ke fai pea ke fai ai ha tali ‘a e fakamaau’anga lahi ki he ngaahi ‘eke ‘oku fai. Na’e pehe ai ‘e he fakamaau lahi foki koe’uhi ko e ‘uhinga ko ia, ‘oku kei tu'u pe leva 'a e tu’utu’uni ‘a e fakamaau polisi ‘o pehe kuo te’eki lava ‘e he talatalaaki ke fakamo’oni’i ‘a e tukuaki’i kuo fai.
Clive Edwards
Na’e toe tukuange mai ‘i he uike kuo ‘osi ha fakamana ‘a Clive Edwards ko e minisita lao ‘a Tonga ‘o pehe ‘e ngaue ‘a e pule’anga ke faka’ilo ‘a e PSA ‘i he’enau tohi ke fakafisi ‘a e palemia mo hono toe pehe ne ta’e fakalao ‘a hono ‘ave e pa’anga ki he Tongasat. Pehe ‘e Clive ko e ta'e faka'apa'apa ia kuo fai ‘e he PSA ki he tu'utu'uni 'a e fakamaau’anga.
Ka kuo fehu’i ‘e ‘Amanaki mei he PSA ‘o pehe – he ko e ha ‘a e tu’utu’uni ‘a e fakamaau’anga?
Pehe ‘e ‘Amanaki ko e tu'utu'uni 'a e fakamaau'anga ia na'a ne pehe ‘oku te’eki lava ke fakamo’oni’i na’e ta’e fakalao ‘a hono ‘ave ‘o e pa’anga ki he Tongasat mo e Pilinisesi pea ngata ai.
‘Oku pehe foki ‘e ‘Akilisi Pohiva ‘e hoko atu ‘ene tangi ki he fakamaau’anga tangi ‘i he keisi ko ‘eni.
Na'e 'oatu 'e he Kaniva ha faingamalie ki he PSA ke fai ha'anau tali ki he tohi 'a DR Fotu Fisi'iahi ne mau pulusi.
Na’e fakaha mai ‘e ‘Amanaki mei he PSA ‘e tuku mai ‘enau fakamatala ki he mitia ‘apongipongi ‘aho 25 pea ‘e fe’unga pe ia ke tali ai ki he lau ‘a e Toketaa tukukehe ka toki 'i ai ha me'a 'oku nau pehe 'oku taau ke fai ha'anau tali ki ai.
‘Oku tu’u telinga e Tonga kotoa ki he tohi fakamatala ongoongo ko ‘eni ‘a e PSA ‘apongipongi na oku 'amanaki ke tuku ange mai he kuo ‘osi he ‘aho ni ‘a e uike ‘e ua ne nau tuku atu ke fakafisi ai ‘a e palemia pea kuo 'ikai hoko ia.